Uyunu'l-mesail fi'l-usul

Yazar: Hakim el-Cüşemi (thk. Doç. Dr. Ramazan Yıldırım)

ʿUyûnil-mesâʾil fî’l-ʿusûl

Müellif: Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim el-Cüşemî (ö. 494/1101)

Tahkik: Ramazan Yıldırım (Doç. Dr. İstanbul Ünv. İlahiyat Fakültesi – Kelam)

Yayın Yeri: Kahire: Dâru’l-İhsân, 2018, 463 s.

ISBN: 978-977-6552-61-6

ʿUyûnil-mesâʾil Kâdî Abdülcebbâr’ın en sıkı takipçilerinden olan Hâkim el-Cüşemî’nin,İslâm dışı fırkalar, ehl-i kıble olan fırkalar, Mu‘tezile ve meşhur âlimleri, tevhid, ta‘dîl ve tecvîr, nübüvvet konuları ve şer‘î deliller gibi konuları incelediği eseridir.

Hâkim el-Cüşemî Mu’tezile’nin ikinci bânîsi kabul edilen Kâdî Abdülcebbâr’ın öğrencilerinden Ebû Hâmid Ahmed b. Muhammed b. İshak en-Nîsâbûrî’den kelam, fıkıh usulü ve hadis gibi ilimler okumuş, Hanefi fakihlerinden dersler almış, Zeydî bir alimdir. Eserin önemli yanlarından birini de Cüşemî’nin farklı kaynaklardan beslenmesi ve Mu’tezile’ve yaptığı atıflar oluşturmaktadır. Cüşemî kendinden önceki Mu’tezile’ye önemli atıflar yapmakta ve yaptığı alıntı ve eleştirilerde tahkir eden bir dil yerine zarif bir dil kullanmaktadır. Eserin diğer bir önemli özelliği de Zeydiyye-Mu’tezile etkileşimine dair en önemli somut kaynaklardan biri olmasıdır.

Eser muhakkikin yazmış olduğu giriş bölümü ile başlamakta ve burada Hakîm el-Cüşemî’nin hayatı, eserleri, görüşleri ve Mu’tezile içindeki konumu ele alınmaktadır. Eser hakkında bilgi verildikten sonra elde olan tek nüsha hakkında açıklama yapılarak metne geçilmektedir.

ʿUyûnil-mesâʾil de meseleler klasik kelam metinlerinin uluhiyet-nübüvvet-mead tasnifine göre değil müellifin tercihine göre karışık bir şekilde incelenmektedir. ʿUyûnil-mesâʾil’de Manihezm, Mecusilik düalist inançlar ile ehl-i Kitap olan İslam dışı fırkalar geniş bir bölüm olarak anlatılmaktadır. Önemli noktalardan bir tanesi Yahudiliğin incelenmesidir ki reddiye literatürüne bakıldığında Yahudiliğin çok ele alınmadığı anlaşılacaktır. İslam dışı fırkalardan sonra içerisinde Mu’tezile, Zeydiyye, İmamiyye, Bâtıniyye, Mürcie, Cebriyye ve Hariciler’in anlatıldığı bir bölüm bulunmaktadır. Eserin bir diğer bölümünde Cüşemî Hz. Peygamber döneminden kendi dönemine kadar olan Mu’tezile ricalini özet bir şekilde anlatmaktadır. Kalan bölümlerde Mu’tezilî kelam alimlerinin önemle üzerinde durduğu Hüsün-Kubuh, ecel, rızık, kader, teklif, tevlid, ta’dil ve tecvir gibi sistematik kelamın temel konularını ele almakta ve nübüvvet bahislerini de incelemektedir. Eserde bir diğer bölüm de Şeriat bahisleridir. Burada emir-nehiy, mücmel-beyan, umum-husus, nasih-mensuh, icma, istihsan, kıyas gibi fıkıh usulünün temel konuları incelenmektedir.

ʿUyûnil-mesâʾil’in şerhine ait bir bölümü, “e-abaatânil-hâdiyete ʿaşerete ves̱-sâniyete ʿaşerete min kitâbi Şeril-ʿUyûn başlığı ile Fuâd Seyyid tarafından Fażlü’l-iʿtizâl ve abaātü’l-Muʿtezile adlı kitabın içinde neşredilmiştir. Ramazan Yıldırım şimdilik tek nüshası mevcut olan eserin tamamını neşretmiştir. Cüşemî üzerine daha önce “Mu’tezile’nin Kelam Polemikleri Hakim el-Cüşemî Örneği” adlı doçentlik çalışması yayınlayan Ramazan Yıldırım’ın bu tahkiki ilim dünyasında önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Muhakkikin, Cüşemî üzerine yaptığı araştırmalar, uzun tahkik çalışması eseri değerli kılan hususlardandır. Diğer taraftan belirtmek gerekir ki eser ve müellifi üzerine Türkiye’de muhakkikin yaptığı çalışmalar dışında yapılan tek bir çalışma bulunmaktadır ki o da Diyanet İslam Ansiklopedisi Cüşemî maddesidir. Tahkikin önemli kılan hususlardan diğer bir tanesi de sadece Arapça kaynaklarla desteklenmemesi ilave olarak Arapça dışındaki kaynaklardan da yararlanılmasıdır.